کوچک‌ترین لنز گرانشی

از سال‌ها پیش ستاره‌شناسان می‌دانند كه جرم بسیار عظیم یك كهكشان می‌تواند به مثابه یك عدسی گرانشی عمل كند و از اختروش یا جسم دوردست دیگری كه در پشت آن قرار گرفته است تصویرهای چندگانه‌ای بیافریند. رصدهای اخیر عدسی هوچرا، كه برجسته‌ترین نمونه از یك سیستم عدسی گرانشی است، ظاهراً مؤید این پیش‌بینی قدیمی است كه اجرام تشكیل دهنده یك عدسی كهكشانی خود می‌توانند به صورت عدسی عمل كنند.
چندی پیش جان هوچرا (از مركز اختر فیزیك هاروارد-اسمیتسونی) كشف كرد كه اختروش 0305 + 2237 در صورت فلكی فرس اعظم، با انتقال به سرخ خیلی زیاد، دقیقاٌ بر هسته یك كهكشان مارپیچی با انتقال به سرخ كم، منطبق است. در عكس‌های هسته مركزی این سیستم، پنج شئ تشخیص داده می‌شوند كه شكل یك علامت ضربدر را به قطر زاویه‌ای كمتر از 2 ثانیه قوسی می‌سازند. یكی از این پنج شئ، هسته كهكشان و چهارتای دیگر تصویرهای اختروش دوردست‌اند. درخشندگی نسبی چهار تصویر سراب گونه از سپتامبر 1986 تا ژوئیه 1988 ثابت ماند. اما در اوت 1988، مایكل ایروین (از دانشگاه كمبریج) و همكارانش متوجه تغییراتی غیر عادی شدند. تصویرهای CCD كه با تلسكوپ 6ر3 متری كانادا فرانسه – هاوایی (CFHT) گرفته شد حاكی از آن بود كه یكی از این چهار تصویر به اندازه نیم قدر درخشنده‌تر شده است. یك ماه بعد تصویرهای تلسكوپ 2ر4 متری ویلیام هرشل نشان داد كه درخشندگی این مؤلفه به اندازه 15ر0 قدر كم شده است. در ماه نوامبر رصدهای گروه دانیل نادو (از دانشگاه مونرئال) با تلسكوپ CFHT نشان داد كه سیستم به حالت عادی خود برگشته است.
مسیر نور چهار تصویر به اندازه‌ای شبیه هم‌اند كه هر تغییری در تابندگی واقعی چشمه، بایستی در مدتی در حدود یك روز در هر چهار تصویر منعكس شده باشد؛ با این حال در سه‌تای آن‌ها تغییری پدید نیامد. آیا ممكن است كه بر اثر حركت‌های نسبی كهكشان ما و كهكشان مارپیچی صورت فرس اعظم و اختروش، هندسه همگرایی تغییر كرده باشد؟ چنین حركاتی قاعدتاً نمی‌توانند در مدت چند هفته باعث تغییرات مشهود در درخشندگی نسبی تصویرها بشوند. پس چه اتفاقی افتاده است؟
ایروین و همكارانش در مقاله شماره دسامبر سال گذشته مجله استرونومیكال جورنال استدلال كرده‌اند كه فقط یك توضیح باقی می‌ماند و آن اینكه ستاره‌ای منفرد یا جسم فشرده دیگری در كهكشان كانونی كننده باید از برابر خط دید یكی از تصویرهای اختروش گذشته باشد و درخشندگی آن را با گرانش ضعیف خود تقویت كرده باشد. این نوع میكروهمگرایی را اولین بار كیونگ چانگ (از دانشگاه ملی چونگ جو، كره) و سیور رفسدال (از دانشگاه هامبورگ) اندك زمانی بعد از كشف اولین عدسی گرانشی در سال 1979 مطرح كردند. اما تا آن زمان قرینه قاطعی برای این نوع پدیده همگرایی به دست نیامده بود. به نظر نادو و همكارانش، مدت و میزان تغییر روشنایی مشاهده شده حكایت از آن دارد كه جرم شئ ایجاد كننده این پدیده به مقداری كمتر از 008ر0 جرم خورشید، یا 8 برابر جرم مشتری، محدود است. چنین شیئی را نمی‌توان ستاره به حساب آورد (حداقل جرم یك ستاره 10 برابر این مقدار است). تنها شرط لازم این است كه اندازه اختروش در طول موج‌های فروسرخ و مرئی یكی باشد. بنابراین كشف میكروعدسی گرانشی 0305 + 2237 ممكن است نه تنها كشف اولین سیاره یك ستاره دیگر باشد بلكه كشف اولین سیاره در كهكشانی دیگر نیز باشد.